Josef Kavka
La fonemo
Ĥ kaj ties transformoj
en la internacia scienca leksikologio
1. Enkonduko
Ĉiu
sciencisto aŭ teĥnikisto, aplikanta la internacian lingvon,
kreitan de Zamenhof, facile divenos, kial mi elektis por pritrakto
ĝuste la fonemon ĥ. La tre ĝenaj embarasoj, kiujn ĝi
generas en la esperantlingva vorttrezoro, estas bone konataj.
Miaj jenaj konsideroj apenaŭ pretendas liveri iaspecan solvon;
ili provas demonstri almenaŭ, ke tiuj ĝenoj fontas ne el la
naturo de Eo, sed el la vaste internacia konsisto de
ĝiaj uzantoj.
2. Ĥameleono kaj ĥemio
Mi
komencu per du ekzemploj, kiuj ilustros la situacion kaj ebligos
plupaŝi al sekva teoria ekspliko.
Ĥameleono,
kapabla momente adapti sin (eĉ en la senco metonimia) al ĉirkaŭa
medio, havas - el la vidpunkto fonetika - du "kolorojn":
la vorto nome komenciĝas per la fonemo aŭ ĥ aŭ k. Gr
elpensis por ĉi rampuleto la nomon χαμαιλέωύ, t.s. "malalta
leono". Mi ne trotedu vin per etimologio, sed konvenas
scii, ke "malalta" deriviĝas en Gr kiel "ter-proksima".
La hindeuropa ģhem, la greka χυωυ, la latina humus,
la ĉeĥa zem estas sam-etimaj, signifante: tero. La
greka litero χ (ĥi), signanta la fonemon ĥ, transiris
en la cirilan alfabeton, eĉ nuntempe uzatan ekz. de Ru
kaj Bg. La latina alfabeto redonas la fonemon helpe
de la literduopo ch: chamaeleo kaj influas kreon de
fonetike kaj gramatike analogaj formoj ekz. en la lingvoj De:
Chamäleon, Cs kaj Sk: chameleón k.t.p.
Sed jam En prezentas diferencon el la vidpunkto fonetika,
ĉar la literduopo ch estas ĉi-okaze prononcata kiel
k: chameleon (kδmi:ljδn). La k-prononco ekzistas en
vico da lingvoj. Skribata per c, ĝi aperas ekz. en
Fr: caméléon, Sp: camaléon, It: camaleonte. Skribata
per k, ĝi aperas ekz. en No, Pl, Sh, Sn: kameleon,
Hu: kaméleon. Superflue estus referenci al pluaj dekoj
da lingvoj, ĉar alispecan transformon oni ne trovus.
Kaj
Eo? Ĝi fidele respegulas la menciitan "dukolorecon",
kvankam Za elektis la ĥ-formon, apogitan sur la greka
originalo. Multaj vortaroj (ekz. Ch, Fi, Wa) ĉi-okaze
identiĝas kun la fundamenteca fonetiko, sed aliaj aŭ hezitas,
registrante ambaŭ fonetikajn formojn (ekz. Pe, Se, Av, Bo),
aŭ prezentis sole la k-formon (ekz. Gj, Er, Ti).
Mi
prokrastu komenton kaj paŝu al la dua ekzemplo: ĥemio.
Evidentiĝas iomete ŝanĝita sĥemo de la transformo. La greka
formo (de enigma origino) χημεία transiris al la latina: chimia.
Ekspliki la vokalŝanĝan meĥanismon, estus ekster kadro de jenaj
konsideroj. Tamen oni memoru, ke la vokalo i grave
influas kaj la fonetikon, kaj la grafismon de la vortkomenco.
La k-fonemo aperas ree en la lingvoj En: chemistry [kemistri],
Sh: kemija, Hu: kémia, Sp: química, It: chímica, sed ties
ortografia signado estas videble varia. Kiel k-fonemo povas
esti kalkulata ankaŭ tiu de Ro: chemia [kjemia]. Aliflanke
restas la ĥ-formoj de De: Chemie, Ru: химия, Cs: chemie,
Sk: chйmia, eĉ de Pl: chemia. Aparte interesaj
estas la fonetika transformo de Fr: chimie [ŝimi']
kaj tiu de No: kjemi (al ties prononco mi revenos baldaŭ).
Kaj
en Eo? Ankaŭ ĉi-okaze, Za apogis sin sur la
greka formo, sed granda plimulto de la vortaroj registras ambaŭ
fonetikajn variantojn. Wa eĉ asertas, ke "kemio"
estas pli moderna formo ol la zamenhofa "ĥemio". Av
registras la ĥ-formon kiel oficialan, la k-formon kiel neoficialan.
Ĉe Ti oni trovas sole la ĥ-formon. Tio estas vera escepto
(el la vidpunkto statistika), tiom pli, ke la sama vortaristo
"voĉdonis" unusence por "kameleono".
3. Fonetika skizo
La
ĥ-fonemo estas konsonanto, kreata - same kiel la k-fonemo -
ĉe la fona parto de la palato; tiun parton oni nomas "la
mola palato" (diference de "la osta palato")
aŭ "velo". Tial ambaŭ konsonantoj estas velaroj,
pli precize velaroj senvoĉaj, kontraŭ ekz.
la h-fonemo, kiu estas glotalo sonora. La diferenco
inter ambaŭ senvoĉaj velaroj konsistas en la maniero artikulacia:
por prononci la k-fonemon, oni abrupte haltigas kaj poste liberigas
la aerfluon. Tiaspecaj konsonantoj nomiĝas plozivoj
(p, b, t, d, k, g). Alispecan artikulacion postulas la ĥ-fonemo:
la aerfluo devas trapasi stretan aperturon, sen antaŭa interrompo.
Tiaj konsonantoj nomiĝas frikativoj (f, v,
s, z, ŝ, ĵ, ĥ, h). Pri ceteraj fonetikaj nuancoj, ekz. pri la
t.n. alofoneco de la fonemoj, oni povas bone
informiĝi en We, Wh kaj aliloke.
Resume:
en la internacia leksikologio, la senvoĉa frikativa
velaro facile transformiĝas al la senvoĉa ploziva velaro, kiun
kelkaj lingvoj trovas pli facile prononcebla. Koncerne
la transformon al la ŝ-fonemo, okazantan en Fr antaŭ
la vokaloj i, e: la senvoĉa frikativa velaro estas
ŝanĝita al la senvoĉa frikativa gingivalo,
prononcata en la antaŭa parto buŝkava. Transira okazo estas
la norvega kj. Temas pri la t.n. antaŭa ĥ-fonemo, do
ne velaro. Oni preparas la buŝon por prononci ŝ, sed
prononcas ĥ. Kp. kun la saksa dialekta prononco: Eiche
[ejŝe] = kverko. Aliflanke pure velaraj estas la ch
en De: machen, Cs: chudý.
4. Ekzistorajto de la ĥ-fonemo en la
komunuza Esperanto
Neniu
dubas pri fundamenteco de la ĥ-fonemo. Tamen, sub influo de
Fr, baldaŭ komencis disvastiĝi la transformado al k.
Trafe esprimas la situacion Wa: "Tiu litero, kiu
respondas al la greka khi kaj al la rusa ха,
ne havas respondon en la naciaj romanliteraj alfabetoj, krom
en la hispana j: tio kaj la nekutimeco de ĝia prononco
por multaj popoloj, klarigas, kial la L.K. aprobis (Aŭg. 1921)
la laŭvolan anstataŭigon de ĥ per k "en
la okazoj, kiam ĝi senpere sekvas post la litero r".
La nuna tendenco estas al la ĝeneraligo de tiu permeso, krom
en du okazoj: la transliterado de propraj aŭ fremdaj nomoj kaj
la scienca terminologio, kie la uzo de ĥ povas eviti
konfuzojn ĉe grekdevenaj formoj."
Nu,
de post la finredakto de PIV la "k-modo" tiom progresis,
ke oni foje renkontas eĉ aserton, ke la ĥ-vortoj en Eo
estas jam eksmodaj! Precipe en malgrandaj komunuzaj Eo-vortaroj
oni povas konstati okulfrapan rarecon de ĥ-formoj. La sekvanta
tabelo demonstru, kiom oble malpli oftaj estas la ĥ-vortoj ol
la h-vortoj. Por kompari kun alia relative rara formo, la tabelo
indikas ankaŭ la proporcion ĵ/h.
Tab. 1: Ofteco de la ĥ-formo en komunuzaj
Eo-vortaroj
fonto |
ĥ/h |
ĵ/h |
Za |
0,0926 |
0,1111 |
Ti |
0,0577 |
0,1346 |
Mi |
0,0571 |
0,1035 |
Hr |
0,0545 |
0,1727 |
We |
0,0520 |
0,1240 |
Pe |
0,0366 |
0,1135 |
Ø |
0,0519 |
0,1297 |
La
tabelo estas kompilita laŭ tre simpla maniero: en ĉiu el la
ses vortaroj mi komparis nombron de la radikoj, komenciĝantaj
per ĥ (resp. ĵ), kun analoga nombro de la
h-radikoj. Tiu ĉi metodo taŭgas por indiki sufiĉe bonan imagon.
Pli detala statistiko transirus kadron de mia traktaĵo.
Tamen
oni vidas, ke eĉ en la malgrandaj komunuzaj vortaroj, la ĥ-fonemon
ne eblas neglekti: ĝia ofteco estas 5% de la h-fonemo. Ne hazarde
la plej eta ofteco estas registrita ĉe Pe, la hungara
vortaristo. Hu ne ŝatas la ĥ-fonemon: en la Hu-Eo-parto
de la vortaro troviĝas unusola vorto sub ch (= ĥ):
chimera. Cetere, en Fr kaj It tute
mankas ambaŭ komparitaj fonemoj: la senvoĉa velaro (ĥ)
kaj la sonora glotalo (h). En Bg mankas la
h-fonemo. Tab. 2 prezentas konsiderinde grandan variadon de
la valoro ĥ/h en kelkaj lingvoj:
Tab. 2: Variado de la valoro ĥ/h en kelkaj lingvoj
fonto |
lingvo |
ĥ/h |
Ol |
Pl |
1,5778 |
Hr |
Cs |
0,2761 |
Ol |
Cs |
0,2482 |
Ch |
De |
0,0579 |
BL |
De |
0,0476 |
We |
En |
0,0009 |
Pe |
Hu |
0,0006 |
Oni
vidas, ke interlingvaj diferencoj tre gravas kaj ke, aliflanke,
subjektiveco de aŭtoroj ludas rolon relative malpli konsiderindan.
Tiu ĉi fakto devus konvinki ĉiun esperantiston, ke radikalismo,
celanta elimini la ĥ-fonemon el la komunuza Eo, estus
senŝanca. La fonetikan malriĉigon simple ne permesus la vaste
internacia konsisto de la lingvouzantoj.
5. Frekvenco de la ĥ-fonemo en specialaj
vortaroj
Pli
favoraj proporcioj por la ĥ-fonemo evidentiĝas en la vorttrezoro
scienca, kiu estas ĉerpata el la lingvoj greka kaj latina. Jam
en PIV, redaktita de franca Wa (kiu memkomprenen apenaŭ
favorus fonemon por si malfacile prononceblan), estas konstatebla
jena valoro de ĥ/h: 0,0962, do valoro eĉ iom pli alta
ol ĉe Za (kp. tab. 1). Mi emfazu, ke PIV ne estas speciala
vortaro, sed iaspeca miksaĵo de komunuza kaj fakaj vortaroj.
Fundamenta
Geologia Terminaro abunde ĉerpas el la vorttrezoro greklatina.
Do, kvankam ĝia kompilinto Du estas hungaro, oni ne
miru pri alta valoro ĥ/h = 0,2592.
Ankoraŭ
pli alta valoro, nome ĥ/h = 0,3475, estas trovebla
en PM. Ne "kulpas" pri ĝi subjektiveco de la tradukistoj,
sed la fakto, ke la esperantigitaj loknomoj de la poŝatlaso
koncernas ĉefe la landojn, kies lingvoj ne estas latinalfabetaj:
Ch, Ru, Ar, Hi, Ja k.a.
Intence
mi elektis la du malsamtipajn ekzemplojn kun tre alta proporcio
ĥ/h, por ke estu fakte ilustrita la supra diraĵo de
Wa (v. komencon de la ĉapitro antaŭa).
Resume:
eĉ se komunuza Eo maksimume limigas aplikadon de la ĥ-fonemo,
scienca leksikologio de Eo ne povus procedi analogo, ĉar tion
ne permesus unue la internacia enkondukitaj terminoj de la greklatina
deveno, due la granda frekvenco de la fonemo en diverslandaj
loknomoj.
6. Problemoj de la homonimeco
Neniu
vivanta lingvo povas eviti homonimecon, tion malpli Eo,
kies vortoj abunde deriviĝas per afiksoj, aŭ akceptiĝas kun
ŝajnafiksoj. Kvankam homonimeco estas nepre ĝena fenomeno, tamen
"homonimofobio" devus ne transpaŝi prudentajn limojn.
Pro timo, ke ne okazu konfuzo kun kubo, kreto, dolomito,
pernambuko k.a., oni ne rajtas misformi ("kripligi")
la homonimajn geografiaĵojn. Eĉ al Memfido, Irlando k. m. a.
minacus "plastika operacio".
Tamen,
se oni meĥanike anstataŭigas la zamenhofan ĥ per la
"pli moderna" k, oni establas homonimecon
tute superfluan. Por distingi inter "koro" kaj "ĥoro",
"kolero" kaj "ĥolero", "koralo"
kaj "ĥoralo", "krom" kaj "ĥrom-",
iuj elpensis mallertaĵojn: koruso, kolerao, koralio, kromio
k.a. (Nacilingvoj distingas ekz. It: còre, córo, Sp: corazón,
coro.)
Mi
treege scivolus, kiameniere la "k-adeptoj" solvus
la distingon ekz. inter "ĥalko-fila (-fobia)", t.e.
"kupron (mal)ŝatanta", kaj "kalko-fila (-fobia)",
t.e. "kalkon (mal)ŝatanta". Aŭ: "ĥinino"
(kurac-alkaloido) kaj "kinino" (kreskiga planthormono).
Da tiaspecaj terminparoj, ofte sam- aŭ parenc-fakaj, do nepre
ne konfuzendaj, oni povus elnombri centojn.
Ĉar
mankas spaco, mi ne povas mencii ĉiun gravan greklatinan elementon,
el kiu deriviĝas granda plejado da sciencaj terminoj. Mi limigos
min al kelke da ekzemploj, komenciĝantaj per la ĥ-fonemo. (Parenteze
mi referencos al alisenca k-radiko, ekzistanta en Eo.
La mallongigo d. signifas: distingu de la radiko...)
ĥalk-
(d. kalk-): -antito, -ono, -ozino, -uzo;
ĥalko-
(d. kalko): -alumito, -bornito, -fanito, -fila,
-gemo, -graf(i)e, -ĥloro, -kianito, -lamprito, -lito, -menito,
-miklino, -morfito, -natronito, -pirito, -siderito, -stibito,
-tipio, -triĥito;
ĥame-
(d. kame-): -bukso, -cefala, -ciparido, -dafeo,
-dereo, -leono, -melo, -nario, -orĥido, -pilio, -ropao;
ĥejl-
(d. kejl-): -anto, -itido;
ĥejlo-
(d. kejlo): -plastiko, -aĥino
ĥel-
(d. kel-): -at(metri)o, -icur(at)o, -idomato,
-idon(i)o, -idonino, -ifero;
ĥil-
(d. kil-): -ario, -ismo, -o, -urio;
ĥin-
(d. kin-): -aldino, -amino, -azolino, -etino,
-hidrono, -idino, -in(arb)o, -ito, -izarino, -oido, -okazlino,
-okaino, -olin(blu)o, -oudilimino, -enimine, -ozo;
ĥino-
(d. kino): -ftalamo, -pirino, -malo;
ĥlam-
(d. klam-): -ido, -idobakterio, -idesaŭro,
-idesolfia, -idosporo, -idozoo;
ĥol-
(d. kol-): -agogo, -angaitido, -amo, -enio,
-ozotimo, -en(ul)o, sed: kol-agen(ez)o, -amino, -ektomio, -enfimo,
-estondio;
ĥole-
(d. kole-): -ato, -eist(ografi)o, -eistopatia,
-eistotomio, -doĥo, -litiaso, -steatomo, -sterolo, sed: koleo-ptero,
-ptilo, -ptoso;
ĥrom-
(d. krom): -afina, -alumo, -athidrono, -atika,
-atino, -atismo, -ato, -atoforo, -atofotografio, -atometro,
-atozo, -aventurino, -bano, -bluo, -bruno, -cinabro, -farbo,
-fero, -flavo, -fluato, -gelateno, -hidrono, -ilo, -inanco,
-inko, -ito, -kartono, -magnezito, -molibdeno, -okro, -oleo,
-opsio, -oranĝo, -papero, -preso, -ruĝo, -salo, -ŝtalo, -tanado,
-verdo, -volframŝtalo;
ĥromo-
(d. kromo): -ciklito, -fago, -foro, -fotografio,
-geno, -izometrio, -kolotipio, -ksilografio, -litografio, -mero,
-metrio, -plato, -proteido, -sfero, -skopo, -sono, -terapio,
-tipio, -tropo, -sinkografio;
ĥron-
(d. kron-): -aksio, -ika;
ĥrono-
(d. krono): -genezo, -graf(i)o, -gramo, -izotermo,
-lit(ologi)o, -logio, -metro, -skopo, -stiĥono;
ĥriz-
(d. kriz-): -alido, -amino, -antemo, -arobino,
-azino, -edo, -elefantino, -eno, -ino, -m(ari)o, -oidino, -oino,
-opalo, -opo, -oriono, -otido;
ĥrizo-
(d. krizo): -balano, -bato, -berilo, -bulono,
-fano, -fenino, -filo, -firo, -frizo, -grafio, -ĥalko, -kolo,
-lito, -melano, -mel(ed)o, -mitrido, -prazo, -splenio, -tilo,
-tipio.
La
ĵus elnombritaj sciencaj vortoj celis atentigi unuavice pri
eventuala koincido de k-transformitaj ĥ-terminoj kun respektivaj
Eo-radikaj homonimoj. Sed ofta estas ankaŭ koincido
de k-transformaĵoj kun similaj grekdevenaj elementoj, en kiuj
troviĝas origina k. Mi jam menciis i.a.: ĥolagogo/kolageno,
ĥolecisto/koleoptero; ekzistas miloj da tiaj. Homonimigo
de divers-etimaj elementoj kiel ĥeno- kaj keno-,
ĥino- kaj kino-, ĥilo- kaj kilo-
estus vere ĝena: ĥimotripsino devenas de la greka χύμός
(suko), kimogramo de la greka κυμα (ondo).
Mi
resumas: meĥanika transformado de la greklatina ĥ al
k establas grandskalan homonimecon kaj forviŝas elvokivecon
de semantikaj distingoj, vaste internacie agnoskataj.
7. Kohereco de la internacia scienca
leksikologio
Fine
mi aldonu, ke arbitra limigo de la grekdevena ĥ detruas
la origine koheran sistemon de la internacia scienca leksikologio,
establante anstataŭ ĝi senordon - mi ne timu diri "panoptikecon"
de Eo.
Se
iu serioza leksikologo, deziranta konatiĝi kun Eo,
foliumus en PIV, li trovus ekz.: distiko, sed stiĥometrio.
Eĉ se li neglektus la homonimecon kun la Eo-radiko
stik-, li vane cerbumus, ĉu aliaj derivaĵoj de la greka
elemento stiĥ- aperos (aŭ ne aperos) k-transformitaj.
Simile li surpriziĝus pri: kondro, sed ĥondrostomo.
Por ne plu embarasi la redakcion de PIV, mi rezignos pri pliaj
ekzemploj, preferante iom eksperimenti per alia greka elemento:
arĥ- (resp. arĥe-, arĥeo-, arĥi-, arĥo-).
Ĝi
estas trovebla en multaj terminoj de (paleo)zoologio: arĥ-enterono,
arĥe-diktiono, -disko, -korno, -orno, -ostrako, arĥeo-cisto,
-gastropodo, -konulario, -pterigo, arĥi-disko, -medo, -polipodo,
-teko, arĥo-sargo, -saŭro.
Parenca
biologia scienco (paleo)botaniko disponas ekz. pri: arĥ-anĝeliko,
arĥe-goni(ul)o, arĥeo-fit(ik)o, -ksilono, -lito, -morfa, -pterido,
-sporio, arĥi-disco, -miceto.
Ankaŭ
geografio kaj geologio povas kontribui al la kolekto per: arĥeo-zoiko,
arĥi-pelago, arĥo-lito.
Kaj
la socisciencoj? Jen: arĥ-aismo, -ivo, -onto, arĥe-tipo,
arĥeo-logio, arĥi-mandrito, arĥo-logio.
Memkomprene,
arĥi-tekturo havas siajn arĥi-travojn, -voltojn
k.t.p.
Nun
oni imagu idealan okazon, nome, ke la zoologoj-esperantistoj
internacie organiziĝos kaj kunlabore kun Terminologia Centro
de ISAE akordiĝos pri ĥ. Almenaŭ PIV donas esperon
tiurilate, ĉar ĝiaj zoologiaj terminoj ne evitas la formon ĥ.
Sed ĉu la botanikistoj sekvos ilian ekzemplon? Ĉu ili ne preferos
k? Kaj la filozofoj, arĥeologoj, arĥitektoj k.t.p.?
Kiel ili procedos? Ĉu la rezulto ne estos ĥaosa, panoptikeca?
Ĉu tiam Eo meritos la nomon "planlingvo",
se nacilingvoj posedos multe pli koheran sistemon de scienca
leksikologio? Ĉu botanikisto pledos por orhid(ac)o
kaj medicinisto por orĥidito? Ja ambaŭ terminoj devenas
de la greka ορχιδυ = malgranda testiko. Aŭ ĉu mikologo esploros
trikolomon, dum veterinaro triĥnozon?
Respondo
al la leksikologo, deziranta konatiĝi kun "planlingvo",
dependos de la sciencistoj, jam nun aplikantaj Eon
en siaj disciplinoj. Jen konvena okazo por refuti la tiom ofte
ripetatan tezon: pri la ĥemia (biologia, astronomia k.t.p.)
nomenklaturo rajtas decidi sole ĥemiistoj (biologoj, astronomoj
k.t.p.)! Evidentiĝas, ke - pli eble - kompara leksikologio rajtas
"verdikti" pri tiaspecaj problemoj...
8. Ekzotikaj terminoj: prognozo
Prave
mi "rotaciis" ĉirkaŭ la greklatinaj konsistaĵoj de
la internacia scienca terminologio. Sed ĉiam pli kaj pli partoprenos
la vorttrezoron de sciencisto terminoj indiĝene afrikaj, aziaj,
amerikaj, aŭstraliaj, Jen kial graveco de la fonemo ĥ
daŭre kreskados. En neniu Eo-vortaro mi trovis la k-transformaĵon
de la vorto mariĥuano (En: marijuana, Fr: marijuana,
Sp: marihuana...).
Oni
povas prognozi, ke venonta evoluado de Eo seniĝos de
la nuntempa k-modo. Tio ne estas "dezira penso", sed
postulo de la scienca terminologio. Espereble ankaŭ Akademio
de Esperanto baldaŭ entreprenos seriozan esploron de la perspektiva
rolo, kiun ludas la fonemo ĥ.
9. Listo de la lingvosimboloj
Akorde kun la decido de la komitato ISO/TC 37 (SCIENCA REVUO,
1965, 26-27) mi aplikis jenajn simbolojn:
Ar araba
Bg bulgara
Ch ĉina
Cs ĉeĥa
De germana
Eo Esperanto
Fr franca
Gr greka
Hi hindia
Hu hungara
It itala
Ja japana
La latina
No norvega
Pl pola
Ro rumana
Ru rusa
Sh serbokroata
Sk slovaka
Sn slovena
Sp hispana
10. Referencoj
Av O. Avsec
(1955): Esperantsko-slovenski slovar. 199 p. Ljubljana.
BL G. Birkeland - I. Lillesund (1941): Deutsch-Norwegisch.
176 p. Oslo.
Bo E. Bokarev (1974): Esperanta-rusa vortaro. 488 p.
Moskvo.
Ch P. Christaller (1923): Detsch-Esperanto Wörterbuch.
660 p. Berlin.
Du E. Dudich (1974): Fundamenta Geologia Terminaro.
II. Esperanta-ĉeĥa-hungara parto. 27 p. Budapeŝto (multobligita
tajpaĵo).
Er Ergoto (1972): Laŭtema vortaro (Eo, En, Fr, Sp).
234 p. Bonaero.
Fi J. Filip - K. Filip (1947): Velký slovník esperantsko-český.
446 p. Přerov.
Gj M. Gjivoje (1966): Rječnik hrvatskosrpsko esperantski.
369 p. Zagreb.
Hr R. Hromada (1964): Esperantsko-český a česko-esperantský
kapesní slovník. 349 + 37 p. Praha.
Mi T. Michalski (1959): Słownik esperancko-polski.
268 p. Warszawa.
Ol K. Oliva (1959): Polsko-český a česko-polský kapesní
slovník. 780 p. Praha.
Pe A. Pechan (1964): Eszperantó-Magyar szótár. 464
p. Budapest.
Magyar-Eszperantó szótár. 543 p. Budapest.
PM POŜATLASO DE LA MONDO (1971): Trad. J. Kavka - T.
Pumpr. Praha.
Se Š. Seemann (1970): Esperantsko-slovenský a slovensko-esperantský
slovník. 834 p. Bratislava.
Ti Z. Tišljar (1973): Priručni rječnik Esperanto-hrvatski.
65 p. Zagreb.
Wa G. Waringhien (1970): PLENA ILUSTRITA VORTARO DE
ESPERANTO. 1299 p. Paris. (PIV).
We J. Wells (1969): Esperanto and English Dictionary.
419 p. London.
(1978): Lingvistikaj aspektoj de Esperanto. 76 p. Rotterdam.
Wh R. White (1972): Towards the construction of a Lingua
Humana. - Current Anthropology 13, 113-123.
Za L. Zamenhof (1906): Universala Vortaro de la Lingvo
Internacia Esperanto. 96 p. Paris.
Prago 16.2.1980 RNDr. Josef Kavka, CSc
|